Ku kulturze samozagłady

Antonio Damasio - Błąd Kartezjusza

Gdyby nasze organizmy zbudowane było inaczej, konstrukcje myślowe tworzone przez nas w odniesieniu do świata zewnętrznego również wyglądałyby odmienne. Nie wiemy — i najprawdopodobniej nigdy się nie dowiemy — jaka jest rzeczywistość obiektywna. (Tylko Bóg wie jaka jest rzeczywistość obiektywna). 
Podstawowe obwody neuronowe kontrolujące cykle psychiczne są standardowym wyposażeniem twojego organizmu, podobnie jak hamulce są nieodzownym wyposażeniem samochodu i nie musisz ich dodatkowo instalować. Innymi słowy, organizm (od początku) dysponuje zbiorem pewnych podstawowych preferencji — kryteriów, nastawien czy wartość. Pod wpływem tych preferencji oraz doświadczenia raptownie rośnie zbiór przedmiotów skategoryzowanych jako złe lub dobre. Wykładniczo rośnie też zdolność klasyfikacji w tych kategoriach nowo napotkanych obiektów.

Jakie są interakcje umysł - ciało? Smutek i troska mogą w znaczącym stopniu zmienić wydzielanie hormonów płciowych, powodując nie tylko zmiany popędu seksualnego, lecz również zaburzenia cyklu menstruacyjnego. Pogrążenie w żałobie z kolei — prowadzi zaś do osłabienia układu odpornościowego. Człowiek staje się mniej odporny na infekcję, bardziej narażony na zapadnięcie na określony odmiany raka. Również "złamane serce" może być przyczyną śmierci.
Obraz człowieka, który usiłuję tu stworzyć, to obraz organizmu, który przychodzi na świat z wrodzonymi mechanizmami umożliwiającymi mu walkę o przetrwanie. Edukacja i przyswajanie kultury dodają do nich zbiór społecznie akceptowanych i pożądanych strategii podejmowania decyzji. W chwili narodzin człowieka jego mózg wkracza w nowy etap rozwoju, dysponując popędami instynktami, Które obejmują nie tylko metabolizm, lecz również podstawowe mechanizmy nabywania i wdrażania zachowań społecznych. Z okresu dzieciństwa wychodzi on z dodatkowymi warstwami strategii przetrwania. Ich podstawa splata się na poziomie neurofizjologicznym z repertuarem instynktów, przez to nie tylko ulega modyfikacji lecz również poszerza swoje wpływy.

Wskazuje na to, że natura zbudowała! aparat racjonalności nie ponad aparatem biologicznej regulacji, lecz z niego i z nim. Kora nowa współdziała ze starym jądrem mózgu, racjonalność jest wynikiem operacji. Zwrócę się teraz ku emocjom i uczuciom, które są głównym aspektem regulacji biologicznej. Chce zasugerować iż to właśnie one tworzą pomost pomiędzy procesami racjonalnymi nieracjonalnymi, pomiędzy strukturami korowymi i podkorowymi.

Dlaczego komplikować sprawy i angażować w różne procesy świadomość, skoro istniały już mechanizmy pozwalające reagować na bodźce automatycznie? Otóż świadomość zapewnia lepszą ochronę. Rozważny co następuje: jeśli stwierdzisz, że zwierzę, obiekt lub jakaś sytuacja, powoduje lęk, będziesz mógł wybrać jedną z dróg zachowania. Pierwsze z nich (obrona lub ucieczka) są wrodzone nie masz nad nimi kontroli. Odczuwanie własnych stanów emocjonalnych, czyli świadomość własnych emocji, daje elastyczność reakcji, opartą na przebiegu twoich dotychczasowych interakcji ze środowiskiem. Choć te wrodzone mechanizmy są potrzebne, by dać początek procesem rozgrywającymi się na podstawie nabytej wiedzy, uczucia dają nam coś więcej niż one.

Prawie nigdy nie myślimy o teraźniejszości, a nawet jeśli to czynimy, to tylko dlatego, by stwierdzić, jaki rzuca światło na nasze plany na przyszłość. Słowa te należą do Pascala. Teraźniejszość nieustannie staje się przeszłością i zanim się w niej połapiemy, znajdujemy się już innej teraźniejszości, zajęci znów planowaniem przyszłości, dokonywanym na fundamentach przyszłości. Teraźniejszości dla nas nie istnieje. Uświadamiamy ją sobie zbyt późno. (Moja uwaga: nie należy myśleć o teraźniejszości. Należy z niej czerpać. Przeżywać każdą chwilę. Jak najintensywniej. W poczuciu wdzięczności za nią.)

W Niemczech oraz Związku Radzieckim w latach trzydziestych i czterdziestych, w okresie rewolucji kulturalnej w Chinach oraz w Kambodży za czasów reżimu Pol Pota chora kultura przezwyciężyła normalne założenia maszynerii zdrowego umysłu, co prowadziło do tragicznych konsekwencji. Obawiam się, iż znaczne grupy społeczne Zachodu stają się stopniowo kolejnymi tragicznymi przykładami.

 
Na początku nie było dotyku, wzroku, słuchu ani samodzielnego poruszania się. Istniało tylko poczucie ciała, które dotyka, widzi, słyszy lub porusza się. Prawdą jest, że znaczna uwaga, której wymaga proces widzenia, czyni nas niekiedy po części nieświadomymi ciała. Jednak gdy pojawi się ból, niewygoda czy też wzbudzeniu ulegną emocje, uwaga może zostać natychmiast przeciągnięta do reprezentacji ciała, a jego poczucie wychodzi z tła na pierwszy plan.

Istnienie umysłu jest nie do pomyślenia, jeśli nie będzie on w jakiś sposób wcielony (w ciało, za pomocą mózgu).

Obok bólu pojawia się czasem, a zwykle bardzo często również stan niepokoju. Zjawisko to określany nazwą cierpienia. Dlaczego stany takie doświadczane są jako cierpienie? Dzieje się tak, ponieważ tak mówi organizm. Przychodzimy na świat z wrodzonym mechanizmem pozwalającym nam doświadczyć bólu i przyjemności. Czynniki kulturowe oraz indywidualne , historia jednostki mogą zmienić próg reakcji jej intensywność lub też dostarczą ci środków do ich stłumienia. Lecz istota mechanizmu pozostają niezmienna. Dlaczego obok samego bólu pojawić się musi dodatkowo stan niepokoju? Cierpienie daje najlepszą ochronę w walce o przetrwanie, gdyż podwyższa prawdopodobieństwo, że jednostka zwróci uwagę na bodźce bólowe i podejmie działania, by usunąć ich źródło lub zmodyfikować ich konsekwencje. Dokładnie pamiętam widok tamtego pacjenta siedzącego na łóżku i czekającego na operację. Był skurczony w głębokiej cierpieniu, prawie nieruchomy ze strachu, że drgnięcie może wywołać dalszy ból. Dwa dni po operacji w czasie obchodów spotkaliśmy go znowu. Teraz był jednak inną osobą. Wyglądał na normalnie zrelaksowanego człowieka i z zadowoleniem oddawał się grze w karty. Zapytałem go o bóle. Człowiek podnosząc na mnie wzrok rzekł radośnie: bóle pozostały bez zmian, ale teraz czuję się dobrze, dziękuję. Wyraźnie widać, że skutek operacji polega na zmniejszeniu emocjonalnej reakcji będącej bólem. (Operacja pacjenta polegała na leukotomii przedczołowej). Cierpienie pacjenta skończyło się.